در دو دهه گذشته، صادرات محصولات پتروشیمی، به‌عنوان یکی از گزینه‌های کلیدی دولت‌ها در ایران برای جبران بخشی از تأثیر تحریم‌ها بر صادرات نفت شناخته شده است. با این حال، در سال‌های اخیر عدم توازن در تولید و مصرف گاز طبیعی، چالش جدی برای صنعت پتروشیمی ایجاد کرده است.

با توجه به تداوم کسری در بخش گاز طبیعی در زمستان امسال، به دلیل اولویت‌دهی به مصرف خانگی، گاز ۱۲ مجتمع پتروشیمی قطع شد که این تصمیم، با انتقادهای شدیدی از سوی مقامات صنعت پتروشیمی روبه‌رو شد. قطعی گاز در برخی واحدهای پتروشیمی تا ۴۵ روز ادامه یافت و زیان‌های اقتصادی قابل توجهی به بار آورد. برآوردها نشان می‌دهند که این بحران برای سال جاری بیش از یک میلیارد دلار به این صنعت خسارت وارد کرده است.

کاهش تولید در ۱۶ مجتمع پتروشیمی نیز تأثیر مستقیمی بر صادرات و درآمد ارزی کشور گذاشته است. این بحران نه تنها رقابت‌پذیری صنعت پتروشیمی را تضعیف کرده، بلکه به دلیل عدم سرمایه‌گذاری کافی در توسعه میادین گازی و بهره‌وری پایین، وضعیت را پیچیده‌تر کرده است.

دستاوردها و پیشرفت‌های صنعت پتروشیمی ایران

با وجود همه این مشکلات ادعا می‌شود که صنعت پتروشیمی ایران در زمینه افزایش ظرفیت تولید، دستاوردهای قابل توجهی داشته است. توسعه زیرساختار و استفاده از فناوری‌های نوین در پروژه‌های جدید، به‌ویژه در مناطق ویژه اقتصادی مانند عسلویه به این پیشرفت کمک کرده است.

قرار است طبق برنامه هفتم توسعه ملی، ظرفیت تولید پتروشیمی ایران تا سال ۱۴۰۶ به ۱۳۰ میلیون تن برسد. در این راستا پیش‌بینی می‌شود با بهره‌برداری از ۶۰ پروژه جدید، ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی ۳۵ میلیون تن افزایش یابد. هرچند هنوز بحران انرژی در بخش گاز طبیعی حل و فصل نشده است.

به گفته دالغا خاتین اوغلو، کارشناس انرژی ساکن جمهوری آذربایجان، اهمیت صنعت پتروشیمی برای اقتصاد ایران کمتر از نفت نیست و حتی ارتباط نزدیکتری با معیشت مردم دارد.

این صنعت علاوه بر اینکه ۳۰ درصد صادرات غیرنفتی را تشکیل می‌دهد، یک سوم بازار بورس کشور را نیز شامل می‌شود و از طرفی یک میلیون نفر بصورت مستقیم و غیرمستقیم در این حوزه شاغل هستند.

ارزش صادرات پتروشیمی ایران طی ۲ سال گذشته ۳ میلیارد دلار افت کرده و یک چهارم ظرفیت تولید به خاطر کسری گاز و برق متوقف شده است. نکته دیگر اینکه از لحاظ حجمی بیش از نصف تولیدات پتروشیمی وارد بازار داخلی می‌شود و افت تولید باعث رشد قیمت محصولات پتروشیمی می‌شود.

پیامدهای بحران انرژی بر صنعت پتروشیمی

کمبود گاز طبیعی در ایران، که عمدتاً به دلیل افزایش مصرف داخلی و ناترازی میان تولید و تقاضا است، به شدت صنعت پتروشیمی را تحت فشار قرار داده است. بیش از ۷۵ درصد گاز تولیدی کشور در بخش خانگی و تجاری مصرف می‌شود که فشار زیادی به صنایع وارد کرده است.

بحران انرژی تأثیرات عمیق و گسترده‌ای بر صنعت پتروشیمی و اقتصاد ایران داشته است. کاهش تولید در این صنعت موجب کاهش درآمد شرکت‌های پتروشیمی، کاهش حاشیه سود و افت بازده حقوق صاحبان سهام شده است. در سال گذشته زیان مالی ناشی از عدم تأمین خوراک گاز به ۷۵۰ میلیون دلار رسید.

در حال حاضر ۲۲ درصد از ظرفیت تولید پتروشیمی بلااستفاده است و این میزان در صورت ادامه ناترازی گاز، به ۳۰ درصد، معادل ۳۰ میلیون تن در سال خواهد رسید. کاهش ظرفیت تولید می‌تواند منجر به از دست دادن ۴۰ تا ۶۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری و تبعات اقتصادی جدی شود.آمریکا ۶ شرکت را به دلیل ارتباط با صادرات نفت و محصولات پتروشیمی ایران تحریم کرد.

واکنش ایران به تحریم‌ صنعت پتروشیمی: پوچ بودن ادعای آمریکا برای مذاکره ثابت شد

محسن پاک نژاد، وزیر نفت ایران اعلام کرده است که برای حل بحران ناترازی گاز، به سرمایه‌گذاری سالانه ۱۹ میلیارد دلار به مدت چهار سال نیاز است. با این حال، در شرایط کنونی تحقق این میزان سرمایه‌گذاری دشوار به نظر می‌رسد. افزایش هزینه‌های تولید و کاهش سهم ایران در بازارهای جهانی، رقابت‌پذیری صنعت پتروشیمی را تحت تأثیر قرار داده است.

یکی از راه‌حل‌های کلیدی برای مقابله با بحران ناترازی گاز، توسعه و بهره‌برداری از میادین گازی جدید است که می‌تواند تولید گاز را افزایش داده و بخشی از ناترازی موجود را جبران کند.

البته در شرایط تحریمی شرکت‌های خارجی در این میادین سرمایه گذاری نخواهند کرد و توان مالی و فنی شرکتهای داخلی هم برای حل مشکلات صنعت نفت و انرژی ایران کافی نیست.

راهبردهای صنعت پتروشیمی برای مقابله با بحران‌ها

برای مقابله با چالش‌های پیش‌روی صنعت پتروشیمی ایران، این صنعت به راهبردهایی چون تنوع‌بخشی به محصولات، توسعه صنایع پایین‌دستی و تکمیل زنجیره ارزش پرداخته است. همچنین تمرکز بر بازارهای منطقه‌ای مانند عراق وافغانستان، برای دور زدن تحریم‌ها و حفظ سهم ایران در بازار جهانی در دستور کار قرار گرفته است.

تنوع‌بخشی به منابع خوراک وتوسعه زیرساختار

استفاده از خوراک‌های جایگزین مانند نفتا، اتان و ال‌پی‌جی می‌تواند به‌طور قابل توجهی از وابستگی صنعت پتروشیمی به گاز طبیعی بکاهد و بحران انرژی را کاهش دهد. این جایگزینی نه تنها به بهبود تأمین مواد اولیه کمک می‌کند، بلکه امکان استفاده بهینه‌تر از منابع انرژی را فراهم می‌آورد.

علاوه بر این، بازسازی و توسعه شبکه‌های انتقال گاز و برق، به‌روزرسانی خطوط لوله و احداث مخازن ذخیره‌سازی گاز طبیعی از جمله راهکارهای مؤثر برای بهبود بهره‌وری و افزایش ظرفیت ذخیره‌سازی انرژی در زمان‌های پیک مصرف هستند.

این اقدامات می‌توانند به بهبود مدیریت عرضه و تقاضای انرژی کمک کنند؛ همچنین در جلوگیری از قطعی‌های گاز و برق تأثیر بسزایی داشته باشند. همچنین تقویت زیرساخت‌ها موجب می‌شود که ایران بتواند در شرایط بحرانی، انرژی را به‌صورت مؤثرتری توزیع کرده و از منابع خود بهره‌برداری بهینه‌تری داشته باشد.

آینده صنعت پتروشیمی ایران در سایه بحران انرژی و تحریم‌ها

سیاست فشار حداکثری که دونالد ترامپ از تاریخ ۱۶ بهمن علیه ایران اعمال کرده، اثرات منفی زیادی بر صنعت پتروشیمی ایران خواهد داشت. نخستین تأثیر آن کاهش میزان صادرات نفت ایران خواهد بود که این موضوع تأمین مواد اولیه صنعت پتروشیمی را تحت تأثیر قرار خواهد داد.

همچنین با افزایش تحریم‌ها و نظارت‌های بیشتر از سوی وزارت خزانه‌داری آمریکا، ممکن است ایران قادر به دسترسی به تجهیزات و مواد اولیه مورد نیاز صنعت پتروشیمی نباشد.

از طرفی، احتمال فعال شدن مکانیسم ماشه و اعمال تحریم‌های شدیدتر بین‌المللی، مشکلات زیادی برای صادرات محصولات پتروشیمی ایجاد خواهد کرد. افزایش نرخ ارز که به دنبال اعمال سیاست فشار حداکثری شاهد آن هستیم، هزینه‌های تولید در صنعت پتروشیمی را نیز به‌شدت افزایش می‌دهد.

علاوه بر این، تحریم‌های مالی و محدودیت‌های بانکی، مبادلات تجاری این صنعت را با مشکلات بسیاری روبه‌رو می‌سازد. در مجموع، فشار حداکثری ترامپ ممکن است صنعت پتروشیمی ایران را با بحران‌های جدی مواجه کرده و نیاز به استراتژی‌های جدید و نوآورانه برای مقابله با این چالش‌ها بیش از پیش ضروری نماید.

این بحران نتیجه مدیریت غیرعلمی و سنتی در بخش انرژی طی چهار دهه گذشته است که منجر به عدم سرمایه‌گذاری کافی در توسعه میادین گازی و بی‌توجهی به بهینه‌سازی مصرف انرژی شده است.

عبدالله باباخانی، کارشناس انرژی

با وجود بحران انرژی و تحریم‌ها، صنعت پتروشیمی ایران همچنان یکی از منابع اصلی ارزآوری کشور به حساب می‌آید، اما این صنعت اکنون در معرض چالش‌های فراوانی قرار دارد.

به‌گفته عبدالله بابا خانی، کارشناس انرژی، این بحران نتیجه مدیریت غیرعلمی و سنتی در بخش انرژی طی چهار دهه گذشته است که منجر به عدم سرمایه‌گذاری کافی در توسعه میادین گازی و بی‌توجهی به بهینه‌سازی مصرف انرژی شده است.

به گفته باباخانی برای حل مشکلات ساختاری بخش انرژی اصلاحات اساسی در سیاست‌های انرژی کشور ضروری است، اما متأسفانه دولت فعلی همچنان همان رویکردهای گذشته را دنبال می‌کند. در چنین شرایطی، تنها راه برای نجات صنعت پتروشیمی ایران، تنوع منابع خوراک، سرمایه‌گذاری در توسعه میادین گازی و بهینه‌سازی مصرف انرژی است. در غیر این صورت، این صنعت با بحران‌های شدیدتری روبه‌رو خواهد شد که تبعات اقتصادی و اجتماعی جدی به دنبال خواهد داشت.

بحران انرژی کنونی، به‌ویژه ناترازی گاز، صنعت پتروشیمی ایران را به مرز بحران رسانده است. از دست رفتن ۳۰ میلیون تن ظرفیت تولید، تنها یک مشکل اقتصادی نیست بلکه می‌تواند به بحران‌های اجتماعی و سیاسی نیز دامن بزند.
اهمیت صنعت پتروشیمی در دوران گذار انرژی

صنعت پتروشیمی در دوران گذار انرژی همچنان جایگاه مهمی دارد، زیرا بسیاری از محصولات آن مانند مواد شیمیایی صنعتی و پلیمرها همچنان در بازار جهانی تقاضای بالا دارند. با وجود حرکت جهان به سمت انرژی‌های تجدیدپذیر، این صنعت همچنان یکی از منابع کلیدی درآمد ارزی و ایجاد ارزش افزوده محسوب می‌شود.

در این میان، عربستان با سرمایه‌گذاری‌های گسترده در صنایع پتروشیمی کشورهایی نظیر چین و هند، به دنبال تقویت موقعیت خود در زنجیره تأمین جهانی و گسترش نفوذ در بازارهای پرجمعیت آسیاست. این اقدامات عربستان، در شرایطی که ایران به دلیل تحریم‌ها و کمبود سرمایه‌گذاری‌های خارجی در توسعه صنعت پتروشیمی عقب مانده، هشداری جدی برای تهران است.

نتیجه گیری

بحران انرژی و ناترازی گاز طبیعی ، صنعت پتروشیمی ایران را با چالش‌های بزرگی مواجه کرده است. از دست رفتن ۳۰ میلیون تن ظرفیت تولید، علاوه بر پیامدهای اقتصادی، تبعات اجتماعی و سیاسی نیز به همراه دارد. کاهش تولید و صادرات در این بخش، نه تنها درآمدهای ارزی را کاهش می‌دهد، بلکه موجب افزایش تورم، کاهش قدرت خرید و تشدید رکود اقتصادی می‌شود که می‌تواند بحران‌های اجتماعی را نیز به دنبال داشته باشد.

برای عبور از این بحران، اصلاحات اساسی در سیاست‌های اقتصادی و انرژی ضروری است. رفع تحریم‌های اقتصادی، از جمله در حوزه‌های بانکی و مالی مانند سوئیفت، می‌تواند بستر جذب سرمایه‌های خارجی و ورود فناوری‌های پیشرفته به صنعت پتروشیمی را فراهم سازد. همچنین، تصویب لوایح FATF برای تسهیل مبادلات مالی بین‌المللی گامی مهم در این مسیر خواهد بود.

با این حال، تا زمانی که ایران مذاکرات هدفمند با آمریکا را آغاز نکند، نباید انتظار داشت توافقی برای رفع تحریم‌ها صورت بگیرد و در نتیجه، شرایط جذب منابع مالی و فناوری خارجی برای صنعت انرژی ایران، به‌ویژه پروژه‌های پتروشیمی فراهم نخواهد شد.

رویکرد تهران پس از نامه ترامپ نشان داد که جمهوری اسلامی فعلاً تمایلی به مذاکره ندارد.

صنعت پتروشیمی ایران با وجود ظرفیت‌های گسترده، در رقابت با کشورهایی مانند عربستان که با جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی و فناوری‌های پیشرفته پیشرفت چشمگیری داشته‌اند، عقب مانده است. برای جبران این عقب‌ماندگی، ایران باید با رفع موانع اقتصادی و بانکی، اصلاحات ساختاری و جذب سرمایه‌های داخلی و خارجی، مسیر رشد صنعت پتروشیمی را هموار سازد.

در صورت اجرای به‌موقع این اقدامات، ایران می‌تواند ضمن عبور از چالش‌های فعلی، صنعت پتروشیمی را به یکی از پایه‌های پایدار اقتصاد خود و رقیبی جدی در منطقه تبدیل کند. هر چند در شرایط فعلی چنین اراده‌ای در دولتمردان ایران مشاهده نمی‌شود.